„Tczew” változatai közötti eltérés
| [ellenőrzött változat] | [ellenőrzött változat] |
Tartalom törölve Tartalom hozzáadva
Nincs szerkesztési összefoglaló |
Nincs szerkesztési összefoglaló |
||
26. sor:
|weboldal = http://www.tczew.pl/
}}
'''Tczew''' (kasub nyelven ''Dërszewò'', kociew nyelvjárásban ''Derszewo'', németül ''Dirschau'', latinul ''Trsovia'') város [[Lengyelország]]ban a [[Pomerániai vajdaság]]ban, a Tczewi járás székhelye. [[1975]]-[[1998]] között a [[Gdańsk]]i vajdasághoz tartozott. 2009. június elején Tczewbe 60 209 személy volt bejelentve, ebből 59 237 állandóra és 1026 ideiglenesen.
== Földrajzi helyzete ==
A város a Visztula partján fekszik a Kociew régióban, amely második a Kaszub régió mellett a Gdański Pomerániában. Az egyik legrégibb város Pomerániában, története [[1198]]-ig nyúlik vissza. Észak-Lengyelország fontos közlekedési csomópontja, a [[Szilézia|Sziléziából]] a [[Balti-tenger]]ig és [[Berlin]]ből [[Kalinyingrád]]ba vezető utak kereszteződésében helyezkedik el. Itt keresztezi egymást az 1. számú országos főút ([[Gdańsk]] - [[Cieszyn]]) és a 224. számú vajdasági főút (Tczew - [[Wejherowo]]) és a közelben halad el az 1. autosztráda és a 22. számú országos főút ([[Kostrzyn nad Odrą]] - [[Grzechotki]]).
== Kerületek ==
Hivatalosan a város nincs kerületekre osztva, de megkülönböztetik az alábbi városrészeket:
* Nowe Miasto
* Os. Bajkowe/Piotrowo
* Os. Czyżykowo
* Os. Garnuszewskiego
* Os. gen. J. Bema
* Os. Kolejarz
* Os. Prątnica
* Os. S. Staszica
* Os. Strzelnica
* Os. Suchostrzygi
* Os. W. Witosa (Górki)
* Os. Za Parkiem
* Os. Zatorze
* Stare Miasto
== Története ==
<!--
Osadnictwo na terenie Tczewa należało do najstarszych na [[Pomorze Gdańskie|Pomorzu Gdańskim]]. Znaleziska archeologiczne wskazują, że okolice Tczewa były zasiedlone przez człowieka już ok. 3000-1700 lat p.n.e. ([[neolit|młodsza epoka kamienna]] – [[kultura pucharów lejkowatych]]). O ciągłości osadniczej świadczą ozdoby i narzędzia z okresu Hallstatt D (500-400 lat p.n.e.), cmentarzysko z okresu rzymskiego oraz ślady osady wczesnośredniowiecznej.
=== Do rozbiorów ===
Pierwsza źródłowa wzmianka o Tczewie pochodzi z [[1198]] r., kiedy to książę świecki [[Grzymisław (książę świecki)|Grzymisław]] nadał dobra ziemskie na Pomorzu gdańskiemu zakonowi [[Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana z Jerozolimy z Rodos i z Malty|joannitów]]. W wystawionym dokumencie wymienił osadę '''Trsow'''. Na pocz. XIII w. istniała już prawdopodobnie parafia. [[Etymologia]] nazwy miasta nie została dotąd przez językoznawców wyjaśniona w sposób jednoznaczny. Jedno jest jednak pewne, że jest ona daleko starsza niż jego pierwszy zapis. W najstarszych pisanych dokumentach [[XII wiek|XII]] i [[XIII wiek|XIII]] w. występowały obok siebie dwie nazwy odnoszące się do tej samej albo nawet do dwóch sąsiadujących ze sobą osad: wspomniana '''Trsow''' – wg [[Kazimierz Tymieniecki|prof. Tymienieckiego]] pochodzenia [[język etruski|etruskiego]], a wg [[Krzysztof Celestyn Mrongovius|Mrongowiusza]] od Tkaczewo, co oznaczałoby osadę tkaczy, i '''Derszewo''', od imienia feudała Dersław, odpowiadające [[język kaszubski|kaszubskiemu]] Dërszewo, a [[język niemiecki|niemieckiemu]] Dirschau.
Rosnące znaczenie gospodarczej funkcji Wisły i kilku ośrodków osadniczych występujących w XII-XIII w. na terenie Tczewa zadecydowało o budowie zamku i przeniesieniu stolicy księstwa przez [[Sambor II|Sambora II]] z [[Lubiszewo Tczewskie|Lubiszewa]] do Tczewa na przełomie 1252/1253 r. Powstanie Rady Miejskiej w Tczewie, ukonstytuowanej już w [[1258]] r. za przyzwoleniem wspomnianego księcia Sambora II, wyprzedza lokację miasta. Jest to jedyny tego typu przypadek na terenie dzisiejszej Polski. Tczewska Rada Miejska utworzona została wcześniej niż uważane za najstarsze w naszym państwie Rady we [[Wrocław]]iu ([[1261]]), w [[Kraków|Krakowie]] ([[1264]]) czy w [[Poznań|Poznaniu]] ([[1280]]), które w tych miastach powstały jednak kilka lub kilkanaście lat po nadaniu praw miejskich. W świetle faktów historycznych samorząd miasta Tczewa jest starszym, więc i pierwszym w dziejach na obecnym obszarze Polski.
W [[1260]] r. Tczew otrzymał z nadania Sambora II [[prawa miejskie]] (lokacja na [[prawo lubeckie|prawie lubeckim]]). W mieście rozwijało się rzemiosło i handel. Zamożność powiększała [[komora celna]] na [[Wisła|Wiśle]]. Istniał port, do którego przypływały statki zachodnich kupców, a własna mennica biła wymienialne srebrne [[denar]]y. Ostatni władca Pomorza Gdańskiego [[Mściwój II|Mestwin II]] w [[1289]] r. sprowadził do Tczewa [[dominikanie|dominikanów]], którzy zbudowali w mieście swój kościół i zespół klasztorny.
W [[1308]] r. Tczew zdobyli [[zakon krzyżacki|Krzyżacy]]. W ręce zakonu dostał się przywilej lokacyjny, pieczęć miejska i księga [[prawo lubeckie|prawa lubeckiego]]. Organizacja miejska przestała istnieć na ponad pół wieku. Dopiero bowiem w latach [[1364]]-[[1383]] Krzyżacy nadali miastu cztery przywileje regulujące zakres praw i obowiązków mieszczan w stosunku do zakonu (lokacja miasta na [[prawo chełmińskie|prawie chełmińskim]])<ref>K.Korda, Gdy miasto upadło. Zdobycie Tczewa przez Krzyżaków w 1308 roku, Kociewski Magazyn Regionalny, nr 2, 2001 </ref>.
W [[1410]] r., po [[bitwa pod Grunwaldem|bitwie grunwaldzkiej]], miasto na krótko znalazło się w rękach polskich. [[pokój toruński 1411|I pokój toruński]] pozostawił jednak Tczew i całe Pomorze w granicach państwa zakonnego. W [[1440]] r. Tczew przystąpił do [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]]. W czasie [[wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] (1454-1466) miasto kilkakrotnie zmieniało załogę, by ostatecznie na mocy [[pokój toruński 1466|II pokoju toruńskiego]] w 1466 zostać przyłączone do Polski. Od [[1468]] r. Tczew był siedzibą starostwa niegrodowego oraz [[powiat]]u. Miasto odzyskało swój nadwiślański charakter, stało się ważnym ośrodkiem kupieckim i rzemieślniczym oraz istotnym ogniwem polskiego handlu zbożem. W czasach polskich odbywały się w Tczewie wielokrotne zjazdy stanów pruskich.
W [[1577]] r. miał miejsce, spowodowany nieostrożnością żołnierzy [[Stefan Batory|Stefana Batorego]], wielki pożar, który prawie doszczętnie zniszczył miasto. Przetrwały tylko budowle sakralne. Odbudowane ze zgliszcz miasto odwiedził w [[1623]] r. król [[Zygmunt III Waza]].
W czasie wojen ze [[Szwecja|Szwecją]] w [[XVII wiek|XVII]] w. i w okresie
[[III wojna północna|wojny północnej]] (1700-1721) miasto ucierpiało od przeciągających tędy obcych wojsk. Niespokojne były też dla Pomorza, w tym również dla Tczewa, czasy saskie poprzedzające rozbiory i rządy pruskie.
=== Po I rozbiorze ===
W [[1772]] r., z chwilą pierwszego rozbioru [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]], Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim. Ośrodkiem polskiej kultury w mieście pozostawali [[dominikanie]] (do kasacji zakonu w [[1818]] r.).
Ożywienie nadziei Polaków na zrzucenie władzy pruskiej nastąpiło w [[1794]] r. podczas [[insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]], a następnie w latach 1806-1807 podczas wkraczania [[wojny napoleońskie|wojsk napoleońskich]] i [[Legiony Polskie we Włoszech|polskich legionów]] do [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i na [[Pomorze Gdańskie]]. Pod Tczewem wojska te stanęły 17 stycznia [[1807]]. Miasto zostało zdobyte przez żołnierzy [[Jan Henryk Dąbrowski|Henryka Dąbrowskiego]] w dniu 23 lutego [[1807]], podczas generalnego szturmu na Tczew, do którego włączyła się także ludność polska. W legionistach tczewianie widzieli swojego opiekuna i reprezentanta legalnej władzy polskiej. Na rozkaz [[Napoleon Bonaparte|Napoleona]] miasto zostało oszańcowane i umocnione. Wokół miasta powstało wtedy 12 szańców. W latach 1807-1812 w Tczewie kilkakrotnie przebywał cesarz Napoleon. Po upadku powstania listopadowego w Tczewie przebywali internowani przez władze pruskie powstańcy, z których część osiedliła się w mieście na stałe.
W I poł. [[XIX wiek|XIX]] w. Prusacy rozebrali część murów obronnych z basztami i bramami wjazdowymi, połowę fortyfikacji z czasów szwedzkich i napoleońskich, a także zniszczony już zamek tczewski. Od połowy XIX w. Tczew zaczął się rozwijać jako ośrodek przemysłowy oraz ważny węzeł kolejowy i drogowy. W latach 1851-1857 zbudowano pierwszy most na [[Wisła|Wiśle]]. Jego filary ozdobiono neogotyckimi wieżami. Na przyczółkach wybudowano bogato zdobione bramy wjazdowe. W tym czasie był to najdłuższy most w Europie Północnej (ok. 800 m). Wkrótce przestał on wystarczać i w latach 1888-1890 wybudowano tuż obok w odległości 30 m drugi most. Przejął on funkcję mostu kolejowego, gdyż ten pierwszy służyć miał odtąd potrzebom ruchu pieszego i kołowego.
W II poł. [[XIX wiek|XIX]] w. i na początku [[XX wiek|XX]] w. w Tczewie powstały: [[młyn Parowy w Tczewie|młyn parowy]], fabryka maszyn Muscata, fabryka i warsztat naprawy maszyn Kriesela, fabryka wyrobów metalowych Kelcha, królewski zakład budowy maszyn, odlewnia żelaza, wytwórnie wyrobów cementowych Hoffmana, dwie cukrownie, fabryka wafli, browar, gazownia, wodociągi, zakłady kanalizacji, wodociągi miejskie. Rozwinął się też handel zbożem oraz żegluga na Wiśle.
Aktywnie działali Polacy. W okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości powstały: [[Ochotnicza Straż Pożarna]] ([[1897]]), Zjednoczenie Zawodowe Polskie ([[1905]]), [[Bank]] Ludowy ([[1906]]), Towarzystwo śpiewacze św. Cecylii (reaktywowane w [[1918]]). Oparciem polskości w Tczewie był [[Kościół katolicki]].
=== Okres międzywojenny ===
W [[1918]] r. została utworzona i aktywnie działała [[Rada Ludowa]], przejmując nieoficjalnie władzę z rąk niemieckich. Rada przygotowała też mieszkańców Tczewa do uroczystego, oficjalnego przekazania miasta oddziałom [[Armia Polska we Francji|"Błękitnej Armii"]] generała [[Józef Haller|Józefa Hallera]]. W [[1919]] r. ukazała się polska gazeta "Dziennik Tczewski". Dzień powrotu do Polski był bliski. Z wielką serdecznością ludność polska witała 30 stycznia [[1920]] żołnierzy "Błękitnej Armii" w Tczewie. Przed gmachem starostwa powitano żołnierzy chlebem i solą. Okolicznościowe przemówienie wygłosił pierwszy po wyzwoleniu starosta polski [[Maksymilian Arczyński]]. Po kilku dniach, 4 lutego, Tczew odwiedził sam wódz "Błękitnej Armii" gen. Józef Haller.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości i powrót Tczewa do państwa polskiego rozpoczynają najnowszą kartę dziejów miasta. Już w [[1920]] r. otwarto w Tczewie pierwszą w Polsce Państwową [[Szkoła Morska|Szkołę Morską]]. Faktycznym jej organizatorem był pierwszy dyrektor tej placówki komandor [[Antoni Garnuszewski]]. W okresie dziesięciolecia istnienia tczewska "szkoła wilków morskich" wydała 140 absolwentom dyplomy oficerów nawigatorów i oficerów mechaników.
Od [[1920]] r. trwały też prace nad włączeniem Tczewa do przedsięwzięć gospodarczych związanych z problematyką morską. W [[1926]] r. na podstawie decyzji Ministra Przemysłu i Handlu, Wojewody Pomorskiego oraz memoriału Magistratu Miasta Tczewa, przy wydatnej inicjatywie Izby Przemysłowo-Handlowej w Grudziądzu powstał w Tczewie port rzeczno-morski. W oficjalnym otwarciu portu uczestniczył minister [[Eugeniusz Kwiatkowski]]. W pracach budowlanych brał udział m.in. inż. [[Henryk Kliem]]. Szczególnie korzystne dla portu tczewskiego były lata [[1926]]-[[1928]] – okres szczytowej koniunktury na polski węgiel, spowodowanej długotrwałym strajkiem angielskich górników. Po [[1928]] r. port w Tczewie stracił na znaczeniu i znikły nadzieje na rozwój funkcji portowych miasta na rzecz powstającego portu w Gdyni. Nadal działało jednak [[Towarzystwo Żeglugowe "Wisła-Bałtyk"]] powołane do życia przez konsorcjum kopalń Zagłębia Dąbrowskiego, dysponujące sześcioma holownikami i czterdziestoma [[lichtuga]]mi morskimi. I choć skończyły się przeładunki na wielką skalę, żegluga na Wiśle nie ustała. Dziesiątki barek i holowników przepływało przez Tczew codziennie. Odbywał się też regularny ruch pasażerski w górę i w dół Wisły za sprawą spółki "Vistula". W [[1920]] r. zgłoszono w sejmie postulat ustanowienia Tczewa stolicą województwa pomorskiego. Nie został on jednak przyjęty, choć argumenty przedstawione przez posła Jana Dąbskiego z PSL-Piast były dobrze uzasadnione.
W okresie międzywojennym znaczny był dorobek miasta w dziedzinie przemysłu. Istniało wiele fabryk, rozwijało się rzemiosło i handel oraz budownictwo mieszkaniowe. Wybudowano kościół pw. św. Józefa i stadion sportowy. Zmodernizowano wodociągi i rzeźnię miejską. Ukazywało się kilka gazet i czasopism polskich. Liczba mieszkańców wzrosła z ok. 16 tys. w [[1921]] r. do 28 tys. w [[1938]] r.
Od [[1930]] r. stacjonował w Tczewie 2 [[Batalion]] Saperów, który na wypadek wojny miał jak najdłużej przeciwstawić się Niemcom oraz wysadzić mosty na Wiśle.
=== II wojna światowa ===
[[Plik:A bridge broken by sappers September 1939.jpg|200 px|right|thumb|Mosty w Tczewie wysadzone przez polskich saperów [[1 września]] [[1939]] po próbie opanowania przez [[Wehrmacht]]]]
1 września 1939 r. o godzinie 4:34 trzy bombowce nurkujące z 3. Stg 1, dowodzone przez Staffelkapitäna Oberleutnanta Bruno Dilleya zaatakowały most w Tczewie. Ich atak nie miał jednak zniszczyć mostu, ale przeszkodzić w jego zniszczeniu. Walki w obronie miasta trwały tylko jeden dzień – 1 września 1939. Żołnierze polscy wykonali jednak swoje zadanie. Na rozkaz ppłk. Stanisława Janika – dowódcy 2 Batalionu Strzelców mosty zostały zniszczone. Uniemożliwiono w ten sposób przegrupowanie Niemcom swoich wojsk z [[Rzesza|Rzeszy]] do [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]], w celu przeprowadzenia planowanego w drugim etapie kampanii wrześniowej skrzydłowego uderzenia na linię Bugu. Rankiem, 2 września do Tczewa wkroczyły wojska hitlerowskie. Rozpoczęła się okupacja – czas mordów i represji wielu tczewian. Na terenie miasta utworzono obozy dla jeńców angielskich i francuskich oraz obóz pracy dla Polaków. Działały różne organizacje konspiracyjne ruchu oporu (m.in. [[Armia Krajowa]] i [[Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski|Gryf Pomorski]]). [[narodowy socjalizm|Niemcy]] wysiedlali Polaków do [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnego Gubernatorstwa]] i do Rzeszy na przymusowe roboty.
Okupacja hitlerowska skończyła się 12 marca [[1945]], kiedy Tczew zdobyły wojska sowieckie z 242 i 372 dywizji 2 Armii Uderzeniowej II Frontu Białoruskiego. W bitwie o Tczew poległo ponad 100 żołnierzy sowieckich. Po II wojnie światowej Tczew należał do najbardziej zniszczonych przez działania frontowe miast [[Pomorze|Pomorza Gdańskiego]]. Praktycznie nie ostała się żadna zdolna do produkcji fabryka. Nastąpił znaczny ubytek ludności do ok. 18-20 tys. Mieszkańcy podjęli najpierw trud odbudowy, a następnie rozbudowy miasta, które dziś liczy 60 253 osoby (maj 2009 r.). Obecnie w mieście istnieje szereg przedsiębiorstw przemysłu elektromaszynowego, maszynowego, stoczniowego, metalowego, spożywczego, budownictwa wodnego i mostowego. Coraz bardziej widoczny jest sektor prywatny. Istnieje wiele firm i spółek.
=== Ważniejsze daty w historii Tczewa ===
* 3000-1700 p.n.e. - z tych czasów pochodzą pierwsze znaleziska archeologiczne na terenie Tczewa, głównie z [[okres wpływów rzymskich|okresu wpływów rzymskich]] (groby oraz osady).
* 1198 - pierwsza pisana wzmianka o Tczewie (Trsow) w przywileju dla joannitów nadanym im przez księcia [[Grzymisław]]a.
* 1258 - w Tczewie powstała pierwsza na ziemiach polskich [[Rada gminy|Rada Miejska]].
* 1260 - nadanie Tczewowi praw miejskich przez księcia [[Sambor II|Sambora II]].
* 1289 - [[Mściwój II|Mestwin II]] sprowadził do Tczewa dominikanów, którzy zbudowali tu [[kościół (budynek)|kościół]] i zespół [[klasztor]]ny.
* 1308 - w kilka dni po rzezi gdańskiej Tczew, bez walki został zajęty Krzyżaków<ref>B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306-1309, Gdańsk 2003.</ref>.
* 1440 - Tczew przystąpił do [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]].
* 1466 - po pokoju toruńskim Tczew wrócił do Polski.
* 1577 - wielki [[pożar]] spowodowany nieostrożnością żołnierzy [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] - pożar prawie doszczętnie zniszczył miasto.
* 1623 - miasto odbudowane ze zgliszcz odwiedził król [[Zygmunt III Waza]].
* 1772 - po pierwszym rozbiorze Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim.
* 17 stycznia 1807 - pod Tczewem stanęły wojska napoleońskie.
* 23 lutego 1807 - miasto zostało zdobyte przez żołnierzy Jana Henryka Dąbrowskiego.
* 1851-1857 - zbudowano pierwszy tczewski most na [[Wisła|Wiśle]]. Gdy przestał wystarczać, w latach [[1888]]-[[1890]], w odległości ok. 30 metrów wybudowano kolejny most.
* 1918 - została utworzona i aktywnie działała [[Rada Ludowa]] przejmując nieoficjalnie władzę z rąk niemieckich. Rada przygotowała też miasto do uroczystego przekazania miasta oddziałom "[[Błękitna Armia|Błękitnej Armii]]" gen. Hallera.
* 30 stycznia 1920 - żołnierze "Błękitnej Armii" wkroczyli do Tczewa. Po kilku dniach - [[4 lutego]] do miasta przyjechał gen. [[Józef Haller]].
* 1920 - otwarcie Szkoły Morskiej w Tczewie.
* 1926 - w Tczewie powstał [[port rzeczny]]. W oficjalnym otwarciu uczestniczył minister [[Eugeniusz Kwiatkowski]].
* 1930 - od tego roku w Tczewie stacjonował 2 Batalion Saperów, który na wypadek wojny miał jak najdłużej przeciwstawiać się Niemcom oraz wysadzić mosty na Wiśle.
* 1 września 1939 - Zaatakowanie [[Most kolejowy w Tczewie|mostu kolejowego]] w ramach akcji ZUG, a następnie wysadzenie obu mostów oraz zbombardowanie dworca<ref name="koleje">{{cytuj książkę |nazwisko = Kurowska-Ciechańska | imię = Judyta| nazwisko2 = Ciechański| imię2 = Ariel| tytuł = Koleje| wydawca = Carta blanca| miejsce = Warszawa| rok = 2008| strony = | isbn = }}</ref>.
-->
| |||