|
[[1308]]-ban Tczewet elfoglalta a [[Német lovagrend]]. Birtokukba került a városi privilégiumok oklevele, a városi pecsét és a lübecki törvénykönyv. A városi önkoemányzatot több, mint fél évszázadra felfüggesztették. Ehelyett a keresztesek új privilégiumot és törvénykönyvet adtak 1364-ben [[chełmno]]i mintára<ref>K.Korda, Gdy miasto upadło. Zdobycie Tczewa przez Krzyżaków w 1308 roku, Kociewski Magazyn Regionalny, nr 2, 2001 </ref>.
[[1410]]-ben a[[ Grünwaldi csata|Gunwaldi csata]] után a város rövid időre a lengyelek kezére került, az [[első thorni béke]] azonban Tczewet és egész Pomerániát a rendi állam birtokában hagyta. 1440-ben Tczew cstalakozott a [[Porosz szövetséghezszövetség]]hez. A [[harmincéves háború]] alatt (1454-1466 a város többször cserélt gazdát, míg végül a [[második thorni béke]] [[1466]]-ban Lengyelországhoz csatolta. [[1468]]-tól Tczew várispán székhelye és járási központ lett. A város újból fejlődésnek indult, virágzott a gabonakereskedelem és kézműipar. Többször itt tartották meg a porosz államok gyűlését.
<!--
[[1577]]-ben Báthory István katonáinak gondatlansága következtében hatalmas tűzvész pusztított, mely csaknem teljesen megsemmisítette a várost. Csak a templomok maradtak épek. Az újjáépült várost 1623-ban [[III. Zsigmond lengyel király|III. Zsigmond király]] szemlélte meg.
W [[1440]] r. Tczew przystąpił do [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]]. W czasie [[wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] (1454-1466) miasto kilkakrotnie zmieniało załogę, by ostatecznie na mocy [[pokój toruński 1466|II pokoju toruńskiego]] w 1466 zostać przyłączone do Polski. Od [[1468]] r. Tczew był siedzibą starostwa niegrodowego oraz [[powiat]]u. Miasto odzyskało swój nadwiślański charakter, stało się ważnym ośrodkiem kupieckim i rzemieślniczym oraz istotnym ogniwem polskiego handlu zbożem. W czasach polskich odbywały się w Tczewie wielokrotne zjazdy stanów pruskich.
A svédekkel a 17. században folytatott háború és a [[nagy északi háború]] (1700-1721) alatt az idegen csapatok hosszadalmas ittartózkodása miatt sokat szenvedett.
W [[1577]] r. miał miejsce, spowodowany nieostrożnością żołnierzy [[Stefan Batory|Stefana Batorego]], wielki pożar, który prawie doszczętnie zniszczył miasto. Przetrwały tylko budowle sakralne. Odbudowane ze zgliszcz miasto odwiedził w [[1623]] r. król [[Zygmunt III Waza]].
Lengyelország első felosztása után Tczew Poroszországhoz került. A lengyel kultra megőrzésének központja a domonkos rend volt 1818-ban történt feloszlatásukig.
W czasie wojen ze [[Szwecja|Szwecją]] w [[XVII wiek|XVII]] w. i w okresie
[[III wojna północna|wojny północnej]] (1700-1721) miasto ucierpiało od przeciągających tędy obcych wojsk. Niespokojne były też dla Pomorza, w tym również dla Tczewa, czasy saskie poprzedzające rozbiory i rządy pruskie.
1794-ben felcsillant a lehetőség a [[Kościuszko-felkelés]] alatt, majd a napoleoni háborúk alatt, 1806-1807-ben, amikor Napoleon csapatai és a Lengyel Légió Nagy-Lengyelország és Pomeránia területére léptek, hogy megszabadulnak a porosz fennhatóságtól. Az itáliai Lengyel Légió [[1807]]. január 17-én Tczew alá ért. [[Henryk Dąbrowski]] csapatai [[1807]]. február 23-án fergeteges rohammal bevették a várost, melyhez a helyi lakosság is csatlakozott. A felkelés leverése után több vezetőjét a porosz állam Tczewbe internálta, akik közül többen később letelepedtek a városban.
=== Po I rozbiorze ===
W [[1772]] r., z chwilą pierwszego rozbioru [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]], Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim. Ośrodkiem polskiej kultury w mieście pozostawali [[dominikanie]] (do kasacji zakonu w [[1818]] r.).
A 19.század elején a poroszok a svédekkel és Napoleonnal vívott háborúk alatt létesített erődmények egy részét lebonttatta a rombadőlt tczewi várral együtt. A század közepén Tczew ipari központtá és fontos vasúti és közúti csomóponttá fejlődött. 1851-57 között épült fel az első Visztula-híd, mely neogótikus tornyokkal és kapukkal volt díszítve. Akkoriban ez volt Észak-Európa leghosszabb hídja (kb. 800 m). Nem sokkal később már kicsinek is bizonyult és 30 méterrel távolabb második híd is épült 1888-1890-ben. Ez utóbbi bonyolította le a vasúti, az első pedig a közúti és gyalogos forgalmat.
Ożywienie nadziei Polaków na zrzucenie władzy pruskiej nastąpiło w [[1794]] r. podczas [[insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]], a następnie w latach 1806-1807 podczas wkraczania [[wojny napoleońskie|wojsk napoleońskich]] i [[Legiony Polskie we Włoszech|polskich legionów]] do [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i na [[Pomorze Gdańskie]]. Pod Tczewem wojska te stanęły 17 stycznia [[1807]]. Miasto zostało zdobyte przez żołnierzy [[Jan Henryk Dąbrowski|Henryka Dąbrowskiego]] w dniu 23 lutego [[1807]], podczas generalnego szturmu na Tczew, do którego włączyła się także ludność polska. W legionistach tczewianie widzieli swojego opiekuna i reprezentanta legalnej władzy polskiej. Na rozkaz [[Napoleon Bonaparte|Napoleona]] miasto zostało oszańcowane i umocnione. Wokół miasta powstało wtedy 12 szańców. W latach 1807-1812 w Tczewie kilkakrotnie przebywał cesarz Napoleon. Po upadku powstania listopadowego w Tczewie przebywali internowani przez władze pruskie powstańcy, z których część osiedliła się w mieście na stałe.
A 19. század második felében és a 20. század elején Tczewben gőzmalom, több gépgyár, gépjavító üzem, vasöntőde, cementgyár két cukorgyár, ostyagyár, sörgyár, gázgyár, vízvezeték, csatornahálózat létesült. Fejlődött a gabonakereskedelem és a folyami hajózás is.
W I poł. [[XIX wiek|XIX]] w. Prusacy rozebrali część murów obronnych z basztami i bramami wjazdowymi, połowę fortyfikacji z czasów szwedzkich i napoleońskich, a także zniszczony już zamek tczewski. Od połowy XIX w. Tczew zaczął się rozwijać jako ośrodek przemysłowy oraz ważny węzeł kolejowy i drogowy. W latach 1851-1857 zbudowano pierwszy most na [[Wisła|Wiśle]]. Jego filary ozdobiono neogotyckimi wieżami. Na przyczółkach wybudowano bogato zdobione bramy wjazdowe. W tym czasie był to najdłuższy most w Europie Północnej (ok. 800 m). Wkrótce przestał on wystarczać i w latach 1888-1890 wybudowano tuż obok w odległości 30 m drugi most. Przejął on funkcję mostu kolejowego, gdyż ten pierwszy służyć miał odtąd potrzebom ruchu pieszego i kołowego.
1918-ban néptanács alakult, mely nem hivatalosan átvette a hatalmat a német hatóságoktól. 1920-ban a város visszakerült Lengyelországhoz. Még ugyanebben az évben állami tengerészeti iskola alakult, ahol tengerésztiszteket képeztek. Új folyami kikötő épült, melynek nagy jelentősége volt a lengyel szén exportjában. 1928 után, a gdyniai kikötő konkurrenciája következtében Tczew elvesztette jelntőségét. Új templom és stadion épült. A népesség elérte 1921-ben a 16 000, 1938-ban a 28 000 főt.
W II poł. [[XIX wiek|XIX]] w. i na początku [[XX wiek|XX]] w. w Tczewie powstały: [[młyn Parowy w Tczewie|młyn parowy]], fabryka maszyn Muscata, fabryka i warsztat naprawy maszyn Kriesela, fabryka wyrobów metalowych Kelcha, królewski zakład budowy maszyn, odlewnia żelaza, wytwórnie wyrobów cementowych Hoffmana, dwie cukrownie, fabryka wafli, browar, gazownia, wodociągi, zakłady kanalizacji, wodociągi miejskie. Rozwinął się też handel zbożem oraz żegluga na Wiśle.
1930-tól Tczewben utász egységek állomásoztak, akiknek háború esetén a lehető leghosszabb ideig tartaniuk kellett volna a Vusztula hidjait vagy felrobbantani azokat.
Aktywnie działali Polacy. W okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości powstały: [[Ochotnicza Straż Pożarna]] ([[1897]]), Zjednoczenie Zawodowe Polskie ([[1905]]), [[Bank]] Ludowy ([[1906]]), Towarzystwo śpiewacze św. Cecylii (reaktywowane w [[1918]]). Oparciem polskości w Tczewie był [[Kościół katolicki]].
[[Fájl:A bridge broken by sappers September 1939.jpg|200 px|right|thumb|A lengyel utászok által felrobbantott tczewi hidak]]
[[1939]]. szeptember 1-én a hidakat három német zuhanóbombázó támadta meg, de nem azok elpusztítása, hanem felrobbantásuknak megakadályozása volt a cél. A városvédelmi harvai egyetlen nap alatt véget értek, de a lengyel katonák sikerrel teljesítették feladatukat és lerombolták a hidakat. Ilyen módon sikerült megakadályozni, hogy a Birodalomból támadó német csapatok Kelet-Poroszországba jussanak és átkarolják a lengyel hadsereget.
=== Okres międzywojenny ===
W [[1918]] r. została utworzona i aktywnie działała [[Rada Ludowa]], przejmując nieoficjalnie władzę z rąk niemieckich. Rada przygotowała też mieszkańców Tczewa do uroczystego, oficjalnego przekazania miasta oddziałom [[Armia Polska we Francji|"Błękitnej Armii"]] generała [[Józef Haller|Józefa Hallera]]. W [[1919]] r. ukazała się polska gazeta "Dziennik Tczewski". Dzień powrotu do Polski był bliski. Z wielką serdecznością ludność polska witała 30 stycznia [[1920]] żołnierzy "Błękitnej Armii" w Tczewie. Przed gmachem starostwa powitano żołnierzy chlebem i solą. Okolicznościowe przemówienie wygłosił pierwszy po wyzwoleniu starosta polski [[Maksymilian Arczyński]]. Po kilku dniach, 4 lutego, Tczew odwiedził sam wódz "Błękitnej Armii" gen. Józef Haller.
A német megszállás alatt a városban angol és francia katonák számára hadifogolytábor létesült, valamint munkatábor lengyelek számára. A földalatti ellenállás több csoportja működött a városban. A német megszállás 1945 március 12-én ért vége, amikor a II Bjalorusz front csapatai felszabadították a várost. A háború után Tczew Pomeránia legtöbb kárt szenvedett városai közé tartozott. Egyetlen működőképes gyára sem maradt, jelentősen csökkent népessége.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości i powrót Tczewa do państwa polskiego rozpoczynają najnowszą kartę dziejów miasta. Już w [[1920]] r. otwarto w Tczewie pierwszą w Polsce Państwową [[Szkoła Morska|Szkołę Morską]]. Faktycznym jej organizatorem był pierwszy dyrektor tej placówki komandor [[Antoni Garnuszewski]]. W okresie dziesięciolecia istnienia tczewska "szkoła wilków morskich" wydała 140 absolwentom dyplomy oficerów nawigatorów i oficerów mechaników.
A újjáépítés villamosgépgyár, gépgyár, hajógyár élelmiszeripar, hídépítő üzem létesült a városban éveiben
Od [[1920]] r. trwały też prace nad włączeniem Tczewa do przedsięwzięć gospodarczych związanych z problematyką morską. W [[1926]] r. na podstawie decyzji Ministra Przemysłu i Handlu, Wojewody Pomorskiego oraz memoriału Magistratu Miasta Tczewa, przy wydatnej inicjatywie Izby Przemysłowo-Handlowej w Grudziądzu powstał w Tczewie port rzeczno-morski. W oficjalnym otwarciu portu uczestniczył minister [[Eugeniusz Kwiatkowski]]. W pracach budowlanych brał udział m.in. inż. [[Henryk Kliem]]. Szczególnie korzystne dla portu tczewskiego były lata [[1926]]-[[1928]] – okres szczytowej koniunktury na polski węgiel, spowodowanej długotrwałym strajkiem angielskich górników. Po [[1928]] r. port w Tczewie stracił na znaczeniu i znikły nadzieje na rozwój funkcji portowych miasta na rzecz powstającego portu w Gdyni. Nadal działało jednak [[Towarzystwo Żeglugowe "Wisła-Bałtyk"]] powołane do życia przez konsorcjum kopalń Zagłębia Dąbrowskiego, dysponujące sześcioma holownikami i czterdziestoma [[lichtuga]]mi morskimi. I choć skończyły się przeładunki na wielką skalę, żegluga na Wiśle nie ustała. Dziesiątki barek i holowników przepływało przez Tczew codziennie. Odbywał się też regularny ruch pasażerski w górę i w dół Wisły za sprawą spółki "Vistula". W [[1920]] r. zgłoszono w sejmie postulat ustanowienia Tczewa stolicą województwa pomorskiego. Nie został on jednak przyjęty, choć argumenty przedstawione przez posła Jana Dąbskiego z PSL-Piast były dobrze uzasadnione.
W okresie międzywojennym znaczny był dorobek miasta w dziedzinie przemysłu. Istniało wiele fabryk, rozwijało się rzemiosło i handel oraz budownictwo mieszkaniowe. Wybudowano kościół pw. św. Józefa i stadion sportowy. Zmodernizowano wodociągi i rzeźnię miejską. Ukazywało się kilka gazet i czasopism polskich. Liczba mieszkańców wzrosła z ok. 16 tys. w [[1921]] r. do 28 tys. w [[1938]] r.
Od [[1930]] r. stacjonował w Tczewie 2 [[Batalion]] Saperów, który na wypadek wojny miał jak najdłużej przeciwstawić się Niemcom oraz wysadzić mosty na Wiśle.
=== II wojna światowa ===
[[Plik:A bridge broken by sappers September 1939.jpg|200 px|right|thumb|Mosty w Tczewie wysadzone przez polskich saperów [[1 września]] [[1939]] po próbie opanowania przez [[Wehrmacht]]]]
1 września 1939 r. o godzinie 4:34 trzy bombowce nurkujące z 3. Stg 1, dowodzone przez Staffelkapitäna Oberleutnanta Bruno Dilleya zaatakowały most w Tczewie. Ich atak nie miał jednak zniszczyć mostu, ale przeszkodzić w jego zniszczeniu. Walki w obronie miasta trwały tylko jeden dzień – 1 września 1939. Żołnierze polscy wykonali jednak swoje zadanie. Na rozkaz ppłk. Stanisława Janika – dowódcy 2 Batalionu Strzelców mosty zostały zniszczone. Uniemożliwiono w ten sposób przegrupowanie Niemcom swoich wojsk z [[Rzesza|Rzeszy]] do [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]], w celu przeprowadzenia planowanego w drugim etapie kampanii wrześniowej skrzydłowego uderzenia na linię Bugu. Rankiem, 2 września do Tczewa wkroczyły wojska hitlerowskie. Rozpoczęła się okupacja – czas mordów i represji wielu tczewian. Na terenie miasta utworzono obozy dla jeńców angielskich i francuskich oraz obóz pracy dla Polaków. Działały różne organizacje konspiracyjne ruchu oporu (m.in. [[Armia Krajowa]] i [[Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski|Gryf Pomorski]]). [[narodowy socjalizm|Niemcy]] wysiedlali Polaków do [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnego Gubernatorstwa]] i do Rzeszy na przymusowe roboty.
Okupacja hitlerowska skończyła się 12 marca [[1945]], kiedy Tczew zdobyły wojska sowieckie z 242 i 372 dywizji 2 Armii Uderzeniowej II Frontu Białoruskiego. W bitwie o Tczew poległo ponad 100 żołnierzy sowieckich. Po II wojnie światowej Tczew należał do najbardziej zniszczonych przez działania frontowe miast [[Pomorze|Pomorza Gdańskiego]]. Praktycznie nie ostała się żadna zdolna do produkcji fabryka. Nastąpił znaczny ubytek ludności do ok. 18-20 tys. Mieszkańcy podjęli najpierw trud odbudowy, a następnie rozbudowy miasta, które dziś liczy 60 253 osoby (maj 2009 r.). Obecnie w mieście istnieje szereg przedsiębiorstw przemysłu elektromaszynowego, maszynowego, stoczniowego, metalowego, spożywczego, budownictwa wodnego i mostowego. Coraz bardziej widoczny jest sektor prywatny. Istnieje wiele firm i spółek.
=== Ważniejsze daty w historii Tczewa ===
* 3000-1700 p.n.e. - z tych czasów pochodzą pierwsze znaleziska archeologiczne na terenie Tczewa, głównie z [[okres wpływów rzymskich|okresu wpływów rzymskich]] (groby oraz osady).
* 1198 - pierwsza pisana wzmianka o Tczewie (Trsow) w przywileju dla joannitów nadanym im przez księcia [[Grzymisław]]a.
* 1258 - w Tczewie powstała pierwsza na ziemiach polskich [[Rada gminy|Rada Miejska]].
* 1260 - nadanie Tczewowi praw miejskich przez księcia [[Sambor II|Sambora II]].
* 1289 - [[Mściwój II|Mestwin II]] sprowadził do Tczewa dominikanów, którzy zbudowali tu [[kościół (budynek)|kościół]] i zespół [[klasztor]]ny.
* 1308 - w kilka dni po rzezi gdańskiej Tczew, bez walki został zajęty Krzyżaków<ref>B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306-1309, Gdańsk 2003.</ref>.
* 1440 - Tczew przystąpił do [[Związek Pruski|Związku Pruskiego]].
* 1466 - po pokoju toruńskim Tczew wrócił do Polski.
* 1577 - wielki [[pożar]] spowodowany nieostrożnością żołnierzy [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] - pożar prawie doszczętnie zniszczył miasto.
* 1623 - miasto odbudowane ze zgliszcz odwiedził król [[Zygmunt III Waza]].
* 1772 - po pierwszym rozbiorze Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim.
* 17 stycznia 1807 - pod Tczewem stanęły wojska napoleońskie.
* 23 lutego 1807 - miasto zostało zdobyte przez żołnierzy Jana Henryka Dąbrowskiego.
* 1851-1857 - zbudowano pierwszy tczewski most na [[Wisła|Wiśle]]. Gdy przestał wystarczać, w latach [[1888]]-[[1890]], w odległości ok. 30 metrów wybudowano kolejny most.
* 1918 - została utworzona i aktywnie działała [[Rada Ludowa]] przejmując nieoficjalnie władzę z rąk niemieckich. Rada przygotowała też miasto do uroczystego przekazania miasta oddziałom "[[Błękitna Armia|Błękitnej Armii]]" gen. Hallera.
* 30 stycznia 1920 - żołnierze "Błękitnej Armii" wkroczyli do Tczewa. Po kilku dniach - [[4 lutego]] do miasta przyjechał gen. [[Józef Haller]].
* 1920 - otwarcie Szkoły Morskiej w Tczewie.
* 1926 - w Tczewie powstał [[port rzeczny]]. W oficjalnym otwarciu uczestniczył minister [[Eugeniusz Kwiatkowski]].
* 1930 - od tego roku w Tczewie stacjonował 2 Batalion Saperów, który na wypadek wojny miał jak najdłużej przeciwstawiać się Niemcom oraz wysadzić mosty na Wiśle.
* 1 września 1939 - Zaatakowanie [[Most kolejowy w Tczewie|mostu kolejowego]] w ramach akcji ZUG, a następnie wysadzenie obu mostów oraz zbombardowanie dworca<ref name="koleje">{{cytuj książkę |nazwisko = Kurowska-Ciechańska | imię = Judyta| nazwisko2 = Ciechański| imię2 = Ariel| tytuł = Koleje| wydawca = Carta blanca| miejsce = Warszawa| rok = 2008| strony = | isbn = }}</ref>.
-->
== Irodalom ==
| 